مجله علمی

اگر بخواهیم پروپوزال را در لغت مورد بررسی قرار دهیم به معنی پیشنهاد می باشد که در واقع یک استخوان بندی از کار اصلی را در بر می گیرد . طرح تحقیق، مهم ترین و اصلی ترین بخش یک کار تحقیقی و پژوهشی است، طرح تحقیق ( Proposal) اصل تحقیق نیست، بلکه طرح اولیه و طرح پیشنهادی تحقیق است، انجام امور تحقیقاتی امری دشوار و زمان بر می باشد .طرح تحقیق در واقع شبیه طرح اولیه و پیشنهادی یک ساختمان است که توسط ارشیتکت (پژوهشگر یا محقق) ارکان اصلی آن طراحی و محاسبه شده و به صورت نقشه و ماکت ساختمان در آمده است و چنانچه یک مهندس خبره ( استاد راهنما ) به آن نگاه کند، بتواند ساختمانی را ( پژوهشی را) که بر اساس این نقشه شکل می گیرد، از قبل برای خود تجسم کند. پژوهشگری که قصد تحقیق دارد، ابتدا باید برای پژوهش مورد نظر خود طرح تحقیق بنویسد. طرح تحقیق در واقع نقشه انجام تحقیق است و راهنمای محقق برای عملیاتی کردن و اجرای تحقیق است .تهیه پروپوزال موجب تسهیل در پروژه های تحقیقاتی می گردد که توجیه پذیر بودن آن ها را هم مورد قضاوت و تائید قرار می دهد .

آیتم های یک طرح تحقیقی یا پروپوزال شامل اهداف , سوال ها , روش اجرائی تحقیق , زمان و برآورد کردن هزینه های لازم می باشد که برای سایرین کاملا روشن و قانع کننده باشد .

هر چند انتخاب موضوع و فرایند تهیه و تکمیل یک پروپوزال به راحتی و در مدت زمانی کوتاه انجام می‌شود، ولی باید توجه داشت که پروپوزال در واقع پیشنهادیه تحقیق بوده و به منزله نقشه های محاسباتی ساختمان است، لذا چنانچه با دقت و با محاسبات دقیق طراحی گردد، پژوهشگر در انجام مراحل بعدی با مشکل اساسی روبرو نخواهد شد. به عبارت دیگر چنانچه دانشجوئی عنوان پژوهش خود را درست انتخاب کرده باشد و تمامی ارکان و اجزاء پروپوزال به ویژه طرح مسئله، اهمیت و ارزش تحقیق، تاریخچه مطالعات، اهداف، سئوالات، فرضیه ها و روش و مراحل انجام تحقیق را به طور دقیق و کامل تهیه کرده باشد، در انجام پژوهش با مشکلاتی از جمله سر درگمی و ابهام روبرو نخواهد شد، به طوری که گفته می شود پژوهشگری که طرح تحقیق خود را به طور دقیق، روشن و کامل نوشته، به نظر می رسد بیش از 50 درصد رساله یا پایان نامه خود را تهیه کرده است. در کل می توان پروپوزال را چارچوبی که چگونگی انجام دادن پژوهش های علمی را قبل از هر گونه کار اجرائی مورد بررسی دقیق قرار می دهد دانست .

اجزاء تشکیل دهنده طرح تحقیق

الف) عنوان تحقیق

پس از اینکه پژوهشگر با توجه به علایق و توان مندی های خود و در نظر گرفتن سایر شرایط همچون کافی بودن منابع اطلاعاتی و مالی پروپوزال خود را انتخاب نمود باید یک عنوان مناسب که کل موضوع تحقیقش را در می گیرد برای آن انتخاب نماید .

نخستین گام در انجام تحقیق، تعیین عنوان تحقیق است. هیچ پژوهشگری نمی تواند بدون مشخص شدن عنوان تحقیق، پژوهش را آغاز کند. عنوان به منزله مقصد و طرح نهایی انجام پژوهش است و لذا در تعیین و انتخاب آن توجه به نکات زیر ضروری است:

1- بهتر است عنوان تحقیق نه خیلی کوتاه، نه خیلی طولانی، بلکه مختصر، جامع، رسا و غیرسئوالی باشد.

2- بهتر است در ابتدای عنوان از واژه هایی چون: بررسی، ارائه الگو، مطالعه، طراحی، تحلیلی بر، تبیین و ... استفاده شود.

3- بهتر است در عنوان تحقیق به نوعی متغیرهای مستقل و وابسته نشان داده شوند.

4- موضوع تحقیق باید نو و جدید باشد.

5- عنوان پژوهش باید ارزش تحقیق داشته باشد.

6- پژوهشگر باید توان انجام تحقیق را داشته باشد.

7- موضوع تحقیق در حوزه کاری و تخصصی پژوهشگر باشد.

8- موضوع پژوهش باید به گونه ای باشد که جامعه به انجام تحقیق در مورد آن نیازمند باشد و پژوهش بتواند با نتایج خود مشکلی را از جامعه برطرف کند.

9- پژوهشگر به عنوان تحقیق و انجام پژوهش در مورد آن میل و علاقه داشته باشد.

10- موضوع تحقیق باید عملی و اجرائی بوده و قابلیت انجام تحقیق را داشته باشد .

11- عنوان تحقیق باید به گونه ای باشد که هدف های تحقیق را بیان کند .

12- بهتر است در عنوان تحقیق، قلمرو مکانی و محدوده زمانی پژوهش مشخص گردد.

همان طور که می دانید برای اینکه یک تحقیق در جهت صحیح خود پیش برود باید به چارچوب های مناسب تحقیق دسترسی داشت .

ب) اصطلاحات و واژه ها

معمولا تعدادی از اصطلاحات و واژه های فنی و تخصصی مربوط به عنوان و موضوع پژوهش (3 تا 6) ارائه شده و برای هریک مختصراً از منابع اصلی و معتبر، تعریفی آورده می شود.

ج) شرح و بیان مسئله تحقیق (طرح یک مشکل)

مسئله در واقع پرسشی است که در ذهن پژوهشگر راجع به یک پدیده، مشکل یا معضل مطرح می شود، هدف محقق از طرح این سئوال ریشه یابی، علت یا علل به وجود آورنده آن مشکل و یا راهکارهای رفع آن است.

                                                        در بیان مسئله محقق باید نکات زیر را رعایت کند:

گاهی موضوعات مهم هستند ولی ضروری نیستند به همین دلیل باید ضرورت انجام تحقیق را با ارائه دادن خلاصه ای از نوشته های خبرگان بیان نمود . در بیان مسئله جهت روشن شدن اهمیت تحقیق به بیان توضیحات مختصری در زمینه اینکه محقق به دنبال چیست و به دنبال حل چه مسئله ای است به طوری که قانع کننده باشد و نکات زیر را رعایت کند :

1- محقق، شواهدی باید نشان دهد که معضلی یا مشکلی در جامعه وجود دارد.

2- محقق باید مشکل مطرح شده را بیان کند و ابعاد مختلف آن را به طور مستند نشان دهد.

3- محقق باید نشان دهد که قصد او از انجام تحقیق چیست؟ کدام متغیرها را قصد دارد مطالعه کند؟ نحوه ی مطالعه متغیرها (اثر، رابطه یا ...) چگونه است.

4- پژوهشگر در پایان بهتر است محدوده زمانی و قلمرو زمانی تحقیق را هم مشخص کند.

بطورکلی مسئله تحقیق باید مشکل را مطرح کند، ابعاد آنرا مستند نشان دهد، انگیزه پژوهشگر را بیان کند، متغیرها را نشان داده، نحوه بررسی آنها را روشن نموده و محدوده مکانی و زمانی تحقیق را تعیین نماید.

د) اهمیت و ضرورت موضوع تحقیق

پژوهشگر باید مشخص کند که موضوع تحقیق دارای چه اهمیت و ضرورتی جهت انجام این پژوهش است و نتایج آن در کدام زمینه ها دارای اهمیت بیشتری می باشد . همچنین باید از دیدگاهی جدید به مساله نگاه کند و اهمیت آن را برای ابعد مختلف در جامعه بررسی کند .

- اهمیت این تحقیق در ارتباط با نظریه های موجود چیست؟

- نتایج این تحقیق در غنا بخشیدن به ادبیات موضوع چه نقشی دارد؟

- نقش نتایج تحقیق در ارائه مدل، الگو، نظریه جدید یا توسعه و بسط نظریه های قبلی چگونه است؟

- اهمیت نتایج تحقیق برای مدیران و برنامه ریزان چیست؟

- نتایج مثبت این تحقیق در ابعاد آموزشی و پژوهشی چه اثری دارد؟

- نتایج مثبت این تحقیق در ابعاد پژوهشی چگونه است؟

ز) پیشینه تحقیق

برای کمک به درک بهتر موضوع تحقیق نیاز به مرور پیشینه تحقیق است .برای اینکه پژوهشگر تحقیقات خود را در راستای پژوهش های هم خانواده قرار دهد و آن را با دستاوردهای تحقیقات دیگران هماهنگ کند، نیاز دارد با مراجعه به اسناد و مدارک پیرامون موضوع و مسئله ای که برای تحقیق انتخاب کرده، آگاهی خود را گسترش دهد. در این بین باید این موضوع را مورد توجه قرار داد که از بازگوئی نقاط ضعف و قوت تحقیق های پیشین اجتناب شود . در این قسمت پژوهشگر در تلاش است تا وجه تمایزی بین تحقیقات قبلی با تحقیقات خود را نشان دهد .

هدف از گنجاندن بخش پیشینه تحقیق و ادبیات موضوع، توجه به نکات زیر است :

1- برقراری ارتباطی منطقی میان اطلاعات پژوهش های قبلی با مسئله تحقیق

2- آشنایی با چارچوب نظری یا تجربی مسئله تحقیق

3- آشنایی با روش های تحقیق مورد استفاده در پژوهش های گذشته

4- پیشگیری از دوباره کاری

5- استفاده از تجربیات مفید محققان قبلی

6- آگاهی از نقاط ضعف پژوهش های پیشین

جهت دسترسی به اهداف بالا و تدوین مطالب پیشینه، رعایت نکات زیر ضروری است:

1- منابع اطلاعاتی مرتبط با موضوع انتخاب گردد

2- نتایج تحقیقات قبلی مطالعه، نقد و بررسی شود

3- ترتیب موارد از کلی به جزئی (عمومی به اختصاصی) تدوین گردد

شیوه تدوین تحقیقات انجام شده

ص) اهداف تحقیق

از مهمترین اهداف در یک تحقیق افزایش دانش در زمینه ای معین است که موجب راه حل یابی برای مساله و چاره جوئی برای معضل مورد بررسی قرار گرفته شده می شود .

اهداف تحقیق می تواند به دو صورت کلی و ویژه مطرح شوند:

1- اهداف کلی تحقیق

هدف کلی مستقیماً از موضوع تحقیق مشتق می شود.

2- اهداف جزئی تحقیق

این هدف ها از مسئله پژوهش و از اهداف کلی مشتق می شوند و در واقع زیر مجموعه هدف یا اهداف کلی پژوهش هستند. این اهداف تصریح می کنند که در این تحقیق چه چیزی انجام می شود و چه چیزی انجام نمی شود.

در واقع اهداف کلی علاوه بر اینکه نتیجه نهائی تحقیق را بیان می نماید باید با عنوان تحقیق هم هم خوانی داشته باشد .

ط) سوالات تحقیق

در صورتی که تحقیق با توجه به پیشینه پژوهش نتواند جهت خاصی را برای یافته های خود پیش بینی نماید و رابطه ی بین متغیرها را حدس بزند، می تواند به بیان سئوالات پژوهش بپردازد. در طرح سئوالات تحقیق توجه به نکات زیر ضروری است:

- سئوالات پژوهش مستقیماً از اهداف تحقیق منشأ می گیرند.

- در سوالات تحقیق، یک نوع متغیر مطرح می شود.

- آوردن کلمه آیا در ابتدای سئوالات چندان مطلوب نیست.

- بهتر است تعداد سئوالات محدود، شفاف و بدون ابهام باشد.

ع) فرضیه

در این مرحله از پروپوزال نویسی محقق باید فرضیات خود را در رابطه با موضوع مطرح شده بیان نماید که این پرسش ها برای جهت دادن به روند تحقیق هستند و هر قدر محقق بتواند اطلاعات خود را در زمینه تحقیق بیشتر کند بهتر می تواند به طرح سوال بپردازد .

1- فرضیه، حدس و گمان محقق در مورد علل بوجودآمدن مشکل یا ارائه راه حل های آن است.

2- فرضیه، حدس و گمان محقق و در واقع جواب حدسی پژوهشگر در مورد سئوالات تحقیق است.

3- فرضیه، حدس و گمان پژوهشگر در مورد وجود تفاوت، احتمال رابطه و یا اثر بین دو یا چند متغیر است.

4- فرضیه، حدس و گمانی است که مبتنی بر دانش و تجربه در مورد حل یک مسئله است.

5- اغلب فرضیه ها حدسیاتی است که به طور منطقی از نظریه ها بر می آیند.

6- فرضیه جمله خبری ساده ای است که در آن دو یا چند متغیر ( مستقل و وابسته) دیده می شود.

توجه: هماهنگی، همسویی و تعادل تعداد فرضیه ها با سئوالات پژوهش بسیار لازم است.

برای مثال، یک فرضیه ساده این است که بگوییم: میزان سواد با تعداد اولاد رابطه دارد یا تعداد خودروها در میزان آلودگی هوا اثر دارد.

توجه: صحت(تایید) یا عدم صحت فرضیه (رد) در محک آزمایش و مطالعه و تحقیق تعیین می شود، لذا پژوهشگر حق ندارد از قبل و بطور جانبدارانه در پی تأیید آن باشد و باید بداند رد یا تأیید فرضیه هیچ گونه اثر منفی برای پژوهش و پژوهشگر ندارد.

ق) روش و مراحل تحقیق

یکی از ارکان تحقیق و یا پژوهش که در پروپوزال مطرح می شود، تعیین نوع تحقیق و مراحل انجام آن است. در این مورد محقق ضمن اشاره به نوع تحقیق، مراحل انجام آن را شامل: ابزار گردآوری داده ها، روش گردآوری اطلاعات، جامعه آماری و حجم نمونه، روش انتخاب نمونه از جامعه آماری، ابزار تجزیه و تحلیل داده ها و بالاخره روش های تجزیه و تحلیل داده ها( روش های تحلیل کیفی و کمی) را توضیح می دهد.

در زیر به تعدادی از انواع تحقیق به طور مختصر اشاره می شود.

انواع تحقیق براساس هدف

1- تحقیقات بنیادی

این تحقیقات در پی شناخت و کشف روابط بین پدیده ها و درک اصول و قوانین طبیعی است و به مطالعات نظری شباهت دارد با این تفاوت که از طریق بررسی های میدانی نظریه پردازی کرده و آن را در عمل مورد ارزیابی قرار می دهد . تحقیقات نظریه ها و فرضیه ها را آزمایش می کنند، قوانین علمی را کشف کرده و مرزهای دانش را توسعه می دهند.

ضمنا نوع دیگری از تحقیقات با هدف یافتن راه های بهینه برای اجرای سیاست ها برنامه و طرح های عمرانی هستند که به مطالعات اجرائی معروفند .

2- تحقیقات کاربردی

این تحقیقات برداده ها و نتایج تحقیقات بنیادی تکیه دارند و در پی دستیابی به اصول و قواعدی هستند که بتوان آنها را در عمل و اجرا به کار بست. این تحقیقات برای گسترش مهارت ها و حل مسائل مرتبط با موضوع طراحی می شود .

3- تحقیقات توسعه ای

هدف از انجام این تحقیق گسترش دامنه مطالعاتی این تحقیقات و ایجاد یک معرف جامع تر نسبت به نتایج تحقیقات انجام شده است . این تحقیقات در پی شناخت راه های بهبود یا افزایش تولید و روش های جدید تولید کالا و خدمات بوده و عمدتأ متوجه نوآوری در فرایندها، ابزارها و محصولات در یک زمان و مکان خاص هستند.

انواع تحقیق بر اساس ماهیت و روش

1- تحقیقات تاریخی

این گونه تحقیقات مربوط به موضوعات معین و مربوط به زمان گذشته است که با استفاده از اسناد و مدارک معتبردر تلاش جهت کشف حقایق پیشین می باشد. از جمله مشکلات این تحقیقات که همواره مشهود است عدم حضور پژوهشگر در صحنه واقعه برای گردآوری مستندات خود می باشد .

2- تحقیقات توصیفی

هدف این تحقیقات، بررسی وضع موجود و چگونه بودن موضوع و توصیف عینی و منظم خصوصیات یک موقعیت یا یک موضوع است البته بدون هیچگونه دخالت یا استنتاج ذهنی مثل نگرش سنجی ها و منوگرافی ها. تحقیقات موردی، تحلیل محتوا، قوم نگاری و زمینه یابی از انواع آن محسوب می شوند .این تحقیقا هم جنبه کاربردی و هم جنبه بنیادی دارند که در جنبه کاربردی نتایج حاصله در سیاست گذاری و تصمیم گیری مورد استفاده قرار می گیرد .

3- تحقیقات همبستگی

در این تحقیق بر همبستگی و کشف وجود رابطه بین دو گروه از اطلاعات متمرکز شده است . این تحقیقات در پی کشف رابطه همبستگی بین متغیر هاست. جهت محاسبه میزان همبستگی بین دو متغیر از همبستگی های پیرسون و اسپیر من و کندال استفاده می شود. 

4- تحقیقات علی (علت و معلولی)

رسیدن از معلول به علت هدف این تحقیق است در این تحقیقات پژوهشگر با مطالعه شرایط قبلی درصدد جستجوی علل یا روابطی برای وقوع حوادث است. به عنوان مثال می توان مطالعه در زمینه دلیل شکست یا پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را مورد بررسی قرار داد .

5- تحقیقات پیمایشی

پیماش مجموعه ای از روش های منظم و استاندارد برای جمع آوری اطلاعاتی در مورد افراد می باشد که می توان از طریق آن در مورد دیدگاه ها و مشخصات گروهی از اعضای یک جامعه آماری شناخت . در این تحقیقات، محقق جهت پاسخ دادن به مسئله زمان حال و جمع آوری اطلاعات خود از روش پیمایشی و عمدتأ از تکمیل پرسشنامه و یا مصاحبه استفاده می کند و هدف محقق تعمیم نتایج نمونه به جامعه بزرگتر آماری است.

6- تحقیقات تجربی (آزمایشگاه)

یک روش سیستماتیک برای یافتن پاسخ سوالات می باشد که در آن شرایط محیطی را تغییر داده و تاثیر ناشی از این تغییرات را مورد مشاهده و بررسی قرار می گیرد . از این تحقیقات معمولأ جهت یافتن راه حل های مسائل و یا پیدا کردن راهکارهایی جهت حل مشکلات در زمان حال یا آینده استفاده می شود، در این تحقیقات عمدتا از روابط علت و معلولی استفاده می کنند و محل آزمایش و پژوهش معمولأ آزمایشگاه است و متغیر ها برای محقق قابل کنترل می باشد.

7- تحقیقات نیمه تجربی

در صورتی که امکان تغییر شرایط وجود نداشته باشد محقق سعی می کند تا با شناخت و گسترش آگاهی اقدام به بررسی و مطالعه موقعیت کرده که تقریبا به روش تجربی شبیه می باشد . این تحقیقات بیشتر مربوط به تحقیقات اجتماعی است و امکان کنترل همه متغیر ها برای محقق وجود ندارد ، مثل سنجش خصوصیات اجتماعی و فرهنگی افراد.

- تحلیل محتوا

با استفاده از این روش داده هایی که پژوهشگران جمع آوری کرده اند مورد وارسی قرار می گیرد . این روش معمولا برای سنجش تحلیل گفتار یا متن ها استفاده می شود، مثل مقایسه تحلیلی، روزنامه ها، مجلات، نوارها و ...تحلیل محتوا در مقولات مطالب عامیانه، علمی( متون مذهبی، کلامی، ادبی و ...) و تحلیل های کمی و ریاضی.

- ابزار گرد آوری داده ها

پژوهشگر گاه جهت بدست آوردن اطلاعات به مدارک و اسناد معتبر و موثق ( کتب، منابع آماری و...) مراجعه می کند که این منابع را دست دوم (second-hand) می نامند و گاهی نیز به منابعی نیاز دارد که در دسترس پژوهشگر نیست و یا به روز نیست، که در این جا به گرد آوری اطلاعات از طریق میدانی (survey) یعنی تهیه پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده نیازدارد.

- ابزار تحلیل داده ها

برای تحلیل داده ها روش های مختلفی از نظر کمی و آماری وجود دارد همچنین از روش های کیفی هم می توان بهره برد .در تهیه جداول، تدوین نمودارها، فرآوری ، دسته بندی ، استخراج و تحلیل بهتر داده ها از انواع نرم افزار های کامپیوتری چون Spss، excel، GISو... استفاده می شود.

- روش های تجزیه و تحلیل داده ها

در این مرحله با توجه به اسناد و مدارک تحقیقات و تحلیل ها عقلابی بوده . انواع روش های تجزیه و تحلیل داده هاعبارتند از روش های تحلیل کیفی و کمی ( آمار توصیفی و استنباطی) .

- جامعه آماری و حجم نمونه

در این قسمت جامعه آماری مورد نظر مشخص شد، روش تعیین تعداد نمونه به طور شفاف بیان می شود و نیزبه نحوه انتخاب نمونه ها از جامعه آماری نیز اشاره می شود.

ل) کاربرد نتایج تحقیق

در این مورد پژوهشگر به گروه ها، سازمان ها و نهادهای استفاده کننده از نتایج تحقیق اشاره می کند.

م) محدودیت های تحقیق

در این مورد محقق با بیان محدودیت هایی که سر راه تحقیق است، به خواننده پیام می دهد که در مورد فرایند تحقیق قضاوت عادلانه ای داشته باشد.

در هر تحقیق تعدادی از محدودیت های احتمالی به شرح زیر می تواند سر راه محقق قرار گیرد:

- کمبود منابع علمی

- کمبود منابع مالی

- ضعف همکاری سازمان ها و نهادها

- گرفتاری های شخصی محقق

- کمبود زمان در اختیار

- تعداد و متغیرهای ناخواسته

- ناهماهنگی اساتید راهنما